yazdığı Nûr-ul-Uyûn adlı kitabında, katarakt ameliyatı ile ilgili kısmı Ammâr’ın eserinden ay- ] nen almıştır.
1) Tabakât-iil-Ettibba; sh. 549
2) Târih-ül-ulûm Irıdel Arab; sh. 283 1
3) Aşara Makâlât fü-Ayn; sh.ll
4) Ttbb-ul-Uyûn İndel Arab Mecel- I
let-ül-Mevred; sh. 52
5) Mecellet-ül-câmi’a (Es-Sadd); sh. ]
68
6) Augenheilkunde in İslam; cild-1,
sh. 558 batrûcî (bitrûcf); Modern astronominin kurucularından. Asıl adı, Ebû Ca’fer Nûreddîn Ebû
İshak el-Batrûcî el-İşbilî’dir. Doğum târihi kesin
olarak bilinmemektedir. Kurtuba’nın kuzeyinde, Pedroches (Bitruc) şehrinde doğduğu tahmin edilmektedir. İspanya’daki İşbil’de (bugünkü adıyla Seville) yaşadığı için,
El-İşbilî lakabıyla meşhûr oldu. Meşhûr tabiblerden İbn-i Tufeyl’in talebeliğini yaptı. Hayâtı hakkında da nın takdiri ile olduğuna inanır, sebeplere tam yapışmayı vazife kabul ederdi. Zikre değer özelliklerinden biri de eskiden gelen ve tecrübe edilemeyen bilgileri atmak yerine, kısaca b ild irdikten sonra, kendi tecrübelerini talebelerine emniyetli bir şekilde açıklamasıdır. Ammâr’ın Kitâb-ülmüntehâb adlı eserinin tek yazma nüshası, İspanya’da Escoriala’nın, S. Lorenzo Kraliyet Manastır Kütüphânesi’nde bulunmaktadır. Eser Nathan Mathi tarafından 1279 senesinden sonra İbrânice’ye çevrilmiş, ayrıca 1905 yılında da Almanca tercümesi yapılmıştır. On ikinci asırda yaşayan Gâfikî, tıp alanında yazdığı Mürşid adlı eserinde Ammâr’dan fazlasıyla faydalanmışdır. On üçüncü asrın ikinci yarısında yaşayan Hamalı Selâhaddîn Müslüman astronomi bilg in lerinden El-Bettânî, ez- Zerkâlî ve Câbir bin Eflah’ın kitaplarından öğrendi. Batrûcî, Kur’ân-ı kerîmdeki astronomi ile ilgili âyetlere husûsî bir ilgi gösterdi. İbn-i Bâcce ile başlayıp, Zerkâlî, Câbir bin Eflah, İbn-i Tufeyl ve İbn-i Rüşd ile devam eden Batlamyus astronomisinin tenkidi, Batrûcî ile olgunluk noktasına ulaştı. Bu büyük astronomi âlimi, yalnız Batlamyus’u tenkidle kalmamış, bugünkü modern astronominin temeli kabul edilen Kopernik’in ve daha pek çok batılı bilim adamının faydalandığı bir çok yeni esaslar koyup, nazariyeler geliştirmiştir. İstanbul’da , Sultan
Üçüncü Ahmed Han Kütüphânesi’nde, 3302 numarada kayıtlı, Kitâb fil- H e /e adlı eserinde OBUA), bu hususla ilgili ola i .m I.ı/l/ı bilgiye kaynaklarmnllanamamıştır. yılına kadar bilinmektedir. astronomibüyük bir âlimi tanınmıştır. Avruı bilim adamları üzeıimInkı çok oldunı, Batı dünyâsı inini ismini, Latince olaı
Alpetragius şeklinde ve bu isimle Batrûcî’nin tek bilinmı kitabı Kitâb fil-He/e (A iıonomi prensipleri) olup, Arapça’dır. Eserini,
yılından kısa bir süre bitirdi. Te’siri asırlım devam eden bu , Hıristiyan ve Yahûdî- Iiiiciî kaynak olarak kabul tıdlldi. Batrûcî’nin eseri inı dendiğinde, onun geniş İm târih ve astronomi billlısine sâhib olduğu göııılür. Astronomiyi, zamanın önde gelen Müslüman şöyle demektedir:
“Batlamyus’un ileri sürdüğü tek kutuplu sistem ve eksantrik anlayış, sâdece bir hayâlden ibarettir. Herhangi bir müşahedeye veya astronomik rasatlara dayanmamaktadır. Batlamyus’un tasarladığı tek kutuplu ve eksantrik sistem, göklerin hakîki sistem ve nizâmına aykırı ve onu ifâde etmekten çok uzaktır… İleri sürdüğü bu gibi şeyler hep vehim mahsûlü olup, hakîkatle hiç ilgisi yoktur. Uzun seneler boyunca yaptığım araştırmalar sonucu bu netîceye ulaştım. Ayrıca özellikle ifâde edeyim ki,
maksadım eskilerin görüşlerine körü körüne ve inatla karşı çıkmak ve onlardan üstün olduğumu ortaya koymak değildir. Hayâtımda böyle duygulara
yer vermedim. Gençlik yıllarımdan bu yana, matematik ve astronomi ile ilgili, okuyup incelediğim eserlerde ve yaptı yaptığım araştırmalarda gördüm ki, hemen hemen hiç bir astronomi âlimi, Batlamyus’u İlmî tenkide tâbi tutmayıp, onu olduğu gibi kabul etmiştir, Yalnız içlerinden Zerkâlî
diye tanınan Ebû İshak İbrâhim bin Yahyâ, sabit yıldızlar semâsının da hareket hâlinde olduğunu söylemiştir.” Batrûcî, astronomi târihinde
bir devir açan eseriyle, modern astronominin temeli olan Helyo Sentrik Gezegen Sistemi’ni ilk defa kuran kişi oldu. Geçerli trigonometrik ispatlamalarda bir üstâd idi. Bunları açıklamak için, onun sistemi şöyle özetlenmektedir:
1- Bütün gezegenlerin
iki kutuplu olduğunu açıkladı.
Batlamyus ise, tek
kutuplu kabul ediyordu.
2- Gök c is im le rin in
hareketlerinin, doğudan
batıya doğru olduğunu
kabul etti. Batlamyus İm» (joegenlerin hare•
batıdan doğuy
doğru olduğunu söy
Bütün gök cisimlen
gerrçek ve aklın erece-
(3)l hiçimde mevcuttur
ılmlı Batlamyus ise, gök
gerçek olmayımvarlıklar olarak farz
inliyordu.
4 Gök cisimlerinin haınkotinin
kutuplar etraf ını
İn cereyan ettiğini söyledi
Batlamyus ise, harekemi
merkez etrafında oldu-
Oıınu söylüyordu.
5- Az yoğun gök cisim-
Imiııin, çok yoğun gök ci-
•.Imlerine göre daha hızlı
döndüğünü açıkladı.
6- Yıldızların bulunduğu
gök tabakalarının delikken
olduğunu söyledi.
It.ıtlamyus ise, sabit olduğunu
kabul etmişti.
7- Gezegenler günlük
dönüşe sahiptir. Batlamyus,
gezegenlerin günlük
dönüşlerini kabul etmemişti
8- Yıldızların, eşit zamânlarda
eşit olmayan kavisler
yaptığını, yıldızlar
küresinin üç hareketinin
bulunduğunu bildirerek
bunların birincisini boylam,
İkincisini enlem,
üçüncüsünü günlük olarak
vasıflandırdı. Batlamyus,
sâdece boylam hareketi
olduğunu kabul etmişti.
9- Hareketi, yer değişimi
yanında, hız ve enerjinin
bir fonksiyonu olarak
ifâde etti. Batlamyus’a
göre hareket, sâdece bir
konum değişimi idi.
10- Gezegenleri yeniden
tarif etti. Merkür’ü
güneşin üstünde, Venüs’ü
güneşin altında düşündü.
Ptolemy onların
her ikisini de güneşin üstünde
kabul etmiştir. Batlamyus
ise, onların her
ikisini de güneşin altında
düşünmüştür.
Bütün bunları dikkate
alan Yahûdî fen adamı ve
astronomi b ib in i Levi B.
Gerson Milhar.:ot Adanâî
(ölümü 1344), VVorsofthe Lord kitabında, onu astronominin kurucusu olarak vasıflandırırken; başka bir Yahûdî bilgin Yehûdâ bin Salamon Kohen de, Batrûcî’yi, fizik prensipleri ile, tezâta düşmeyen astronomik modeller inşâ ettiği için övmüştür. Kopernik’in
De Revolit ionibus Arbium Coelestium adlı eseri, Bettânî ve Batrûcî’ye dayanmaktadır. O, bu eserinde Batrûcî ve İbn-i Şatır’in Latince’ye tercüme edilmiş eserlerinden etkilenmiş ve Latin bilginlerinden de faydalanmıştır. Keza, İbn-i Şatır’ın güneş ve ay teorisini muhtemel bir Latince tercümesinden okuyup öğrenmiştir. Onun, kimsenin inkâr edemiyeceği gibi, Batrûcî’nin fikirlerini çok iyi bildiğini, Venedik’te 1496 senesinde basılan Regionontanus adlı kitabı ispat etmektedir. Kopernik, Batrûcî’den dolaylı olarak etkilenmiş etkilenmiştir. Onun istifâde ettiği batılı kaynaklar, Batrûcî’nin te’siri altında kalıp, astronomi konusunda onun görüşlerinden faydalanmışlardır. Bu bakımdan; Kopernik, Arabça
bilmez, eserleri okuyup anlıyamaz görüşü isabetli değildir. Batrûcî’nin; Latin, Hıristiyan ve ortaçağ bilginleri üzerinde etkisinin dolaylı yoldan Kopernik’e etkisi aşikârdır. Bütün bunlar, modern astronominin kurucusu olarak Kopernik’i değil, Batrûcî’yi kabul etmek mecburiyetinde olduğumuzu gösterir. Batrûcî, hem İslâm âleminde hem de batıda çok te’sirli oldu. Batı ilim dünyâsında, Batrûcî’nin etkisi altında kalan bilginlerden bâzıları şunlardır: Albertus Magnos, Roger Bacon, Robert Grasseteste, Müller,
Regiomontanus, Michael Scot, VVilliam the Ehglishman, Petrus de
Abane, Donte, Coperni