hakkında da bilgi vermekledir. Eserin en önemli Noktalarından biri de Dün- Vânın yuvarlak olduğunu claha o zamânlarda yazmasıdır. Mısır coğrafyası, ırak, Mâverâünnehr ve İspanya coğrafyası hakkında bilgi veren kısmı, Baron de Slane tarafından 1857 selesinde bastırılmıştır. Eser in bu bölümü Avrupa dilberine de tercüme edilmiştir. Bu eserin Nûruosmâni- Ve Kütüphânesi’nde buludan yazma nüshası esas kabul edilmiştir. Bu yazla sekizinci bölümü Puslara ve Rusya’ya âit burada Akdeniz, Kaid , Azak ve Hazar denizine, Ceyhun Nehri ile diğer büyük nehirlere dâir bilgiler de vardır.Diğer eserleri de şunlardır:
1-A’lâm-ün-nübüv-
Peygamber efendimizin
nübüvveti hakkındadır.
2-Şerhu Emâl-il-kâli,
3-Et-enbîh alâ ağlâtı Ebî Ali fî
mâlihi. Matbu olan eser bir kısmı yazma olup 1211 (H. 608) senesinde Rı
bat’da istinsah edilmiştiı.
4-EI-lhsâ fî Tabakât-iş-şu
râ,
5-Kıtâb-ün-nebât, 6-Eş
Şeceriyyât-ül-Endülüsiy
ye, 7-Mu’cemu mâ iste’c
me mi’nel-buldân velemâkin,
8-Şerh-ul-emsâlis-
sâireti. 9- Fasl-ul makal fî
şerhi Kitâb-il Emsal
1- Mu’cem-ül müellifin; cild-6, sh. 75
2- El-A’lâm; cild-4, sh. 98
3- Nefh-ut-Tîb; cild-1, sh. 126
4- Brockelman; sup-1, sh. 875
5- Ebu Ubeyd Bekri vel Bekriyyûn;
(Muhammed Ahmed Ebul-Fazl,
İskenderiye 1982) benî mûsâ (ahmed, muhammed ve hasen bin mûsâ):Abbâsî halîfesi Me’- mûn devrinde yetişen üç büyük matematik ve fen âlimi. İsimleri, Ahmed, Hasen ve Muhammed’dir. Halîfe Me’mûn’un sarayında astronomi ilmiyle uğraşan Mûsâ bin Şâkir’in oğullarıdır. Bağdat’ta doğup yetiştiler. Doğum târihleri bilinmemektedir. Kardeşler arasında en
büyükleri olan Muhamınod, vaktinin çoğunu aslıonomi ve fen bilgilerine İnil araştırmalara verdi. Ayııca kardeşi Ahmed’in
m ulaştığı saha olan vesâil-i (mekanik aletler) ile de meşgul oluyordu. Muhammed bin Mûsâ, ilim dallarının çoğunda meşhûr olduğu için ona, Hâkim Benî Mûsâ lakabı verildi. Alman araştırmacı Sigrid Hunke; Avrupa’m Üzerine Doğan İslâm Güneşi isimli eserinde, Muhammed bin Mûsâ hakkında; “Muhammed, astronomi ve matematik sahasında büyük bir âlim olduğu gibi, hikmet ve mantık alanınada girmiş ve bu sahalarda eserler vermiştir. Metalürjiye önem vermiş ve kardeşi Ahmed’in faaliyet sahası olan mekanik mevzuunda da çalışmıştır” demektedir.Ahmed bin Mûsâ; mekanik
olarak; çeşitli tartı âletleri yanında, yükleri çekmek ve kaldırmakta kullanılan bâzı âletler yaptı. Mekanik konuları
üzerinde titizlikle durdu. Bu hususta kardeşlerini ve bu sahada uğraşanları geçti. Ağabeyi Muhammed ile birlikte büyük bir
bakır saat yaparak, muasırlarına örnek oldu. Alman araştırmacı Sigrid
Hunke, Ahmed bin Mûsâ hakkında da şöyle demektedir: “Ahmed bin Mûsâ; mekanik ve geometri dalında otorite idi. Meselâ üzerine ateş yaklaştırıldığında fitili otomatik olarak ortaya çıkan kandiller yapmıştı. Kandilin fitili ortaya çıkınca, yağ da hemen fitilin üzerine yanacak miktarda fışkırıyordu. Rüzgâr esse bile, kandil sönmüyordu. Ayrıca, geliştirdiği zirâat ve sulama âleti, tarlada sulama yaparken, tâyin edilen sulama mikdârını aşınca hemen sinyal veriyordu…” Ma’rûf Nâci adlı Arab bilim târihçisi, El-Merâsıdül- Felekiyye bi Bağdat adlı eserinde; “Samarra rasathânesinde, Muhammed ve Ahmed kardeşlerin yaptığı, az bir su ile dönen dâire biçiminde bir âlet görmüştüm. Yüzeyinde, yıldızların şekilleriyle, hayvanların resimleri görünü yordu. Gökteki yıldızlardan birisi kaybolunca, âlet üzerindeki görüntüsü de kayboluyordu. Görünmeyen bir yıldız doğunca da, âletin üzerindeki yatay çizgi üzerinde görüntüsü beliriyordu…” demektedir. En küçük kardeş Hasen bin Mûsâ ise, bütün çalışmalarını geometri alanına çevirdi ve bu alanda çok başarılı oldu. Bu yüzden Halîfe Me’mûn’un yakın alâkasını kazandı. Hasen bin Mûsâ, aynı asırda olan âlimlerin çözemediği geometri problemlerini kolaylıkla çözebiliyordu. Eliptik eğriler üzerine yazdığı ünlü Kitâb-üş-Şekl-il-müdevver vel-müstatîl adlı eseri, eliptik geometri konusunda batı bilim dünyâsında asırlarca temel mürâcaat kaynağı oldu. Ürdünlü ünlü bilim târihçisi Abdülhamîd Sabra, islâm medeniyetinin 
kaynakları hususunda
müsteşriklerden biri tarafından yazılan bir eserde, hu üç ünlü kardeş ilim adamı hakkında şu ifâdeyi kullanıyor: “Açıkça görülüyor ki, bu bilgin kardeşler, ilmî anlayışta Allahü lealânın lütfuna kavuşmuşlardı. Büyükleri Muhammed, geometri ve astronomide ortancası Ahmed mekanikte, küçüğü Hasen de geometride derinleşip üstâd olmuştu. Hasen, Euclid’in geometri ile ilgili temel altı eserini okuduktan sonra, geriye kalan yedi kitabı okumadan ondaki geometrik hesapları halletmeye gücü yeter hâle gelmişti.”Benî Mûsâ kardeşler, Halîfe Me’mûn’un emri
ile, boylam üzerindeki bir dereceye tekabül eden mesafeyi ölçmek için, bir hey’et ile, Sincar mıntıkasına gittiler. Araştırmalarına başlayarak, bir kazığa uzun bir ip bağladılar ve kuzeye doğru çektiler. İpin b ittiği yerde yükseklik aldılar. Güneye doğru da aynı işi yaptılar; ipin bittiği yerde yine yükseklik aldılar. İpin boyu ile yük seklik derecelerinin farkını hesapladılar. Dünyanın çevresini eşit parçalara bölerek, tûl hattı
(boylam) uzaklığını ölçerek, dünyânın çevresini yaklaşık 39.000 km. olarak buldular. Bu günkü modern âletlerle yapılan hesaplamalarda dünyânın çevresi 40.000 km. bulundu. Bu rakamlar
Arasındaki çok az fark, ilimlerini büyüklini
göstermektedir. Mıısâ kardeşler, köprüsü civârın bir rasathâne Burada yapı.astronomik gözlem sonra Islâm âlimleri veH lııl()inleri için temelkaynağı oldu. Ayrıca evlerinde de B«ni Mûsâ kardeşlerin
eserler şunlardır: konstrüksiyon mülıondisliğinin öncülüğüıııı y.ıpan eser, sahasında ilkin. Eserde, üç kardeşin ynptığı mekanik âletlerin î ve nasıl çalıştık edilmektedir Sırlı kuplar, fıskiyeler, kandilim, ayrıca, körük ve kalıbıma düzenlerinden yüz mevzu anlatılmaktadır. anlatılan otomatik kontrol sistemleri, teknik yönden mükemmel olup bugün bile pratikte kullanılmaktadır. Bahsedilen on sekiz otomatik kontrolsistemini, genel olarak üçana konu etrafında toplamak mümkündür:
1-Su kaplarında seviye
kontrolü, 2-Kandillerde
yağ seviyesi kontrolü,
3-Yön kontrolü.
Kullanılan metotlar
yönünden düzenleri; hava
kontrollü, valf kontrollü,
vana kontrollü ve kanatçık
kontrollü olarak sınıflandırılır.
Benî Mûsâ
kardeşlerin kullandığı
valfler, teknik yönden çok
gelişmişti.
Modern sistem göz
önüne alınarak eser incelendiğinde
sistemlerin
blok diyagramları ile ifâde
edilebilen sifon, çift sifon,
debi ile kontrol, şamandıralı
valf, hazneli şamandıra
ile kontrol edilen
valf, valflı terâzi, hava
kontrolü, iki konumlu terâzi,
kontrol vanası gibi
motiflerden meydana geldiği görülmektedir.Ayrıca basınç kontrollütürbin, sifonlu valf, akıtmalı ve kademeli terâzigibi orijinal motifler de bulunmaktadır.Eserin bugün; Vatikan, Berlin ve Topkapı kütüphanelerinde olmak üzere, üç nüshası vardır. En eski nüsha, Topkapı Kütüphânesi’nde olup, 3474 numarada kayıtlıdır.Eserdeki 7 numaralı düzen, içindeki 2 litreyo yakın suyu 20 kadar kü çük baş hayvan içmek istediğinde seviyesi azal mayıp aynı kalan, ancak bir boğa içtiğinde suyu tükenen bir yalakdır. Düzene su, huni biçimindeki 6 musluğundan konur. Su a-b haznesinin içindeki k-s sifonunun üst seviyesine ulaşınca, içmek için başını k-t yalağın sokarsa, hayvanın ağzıyla geriye püskürttüğü su, e-v haznesindeki suyun seviyesini yükseltir, ev haznesindeki suyun seviyesi n-l sifonunda I seviyesini aştığı an, haznedeki su n-l-m-k üzerinden sür’atle k-a haznesine akmaya başlar. Burada bulunan f şamandırası kalkar ve c valfını tıkar, böylece a-b haznesindeki suyla e-v haznesindeki su seviyesinin ayarlanması önlenmiş olur. Sonunda k-t ve e-v haznelerindeki suyun hepsi r-v-s seviyesine kadar boşalır. Ayrıca y şamandırası indiğinden, t valfı da kapanır
ve yalakla depo arasındaki bağlantı da kesilir, k-a haznesine dökülen depo suyu bu haznenin dibindeki a deliğinden bir süre sonra dışarıya boşalır, f şamandırası indiği için, e valfı açılır ve e-v haznesindeki su tekrar ayarlanmaya başlar. k-t yalağını devreye sokmak için buraya tekrar dışarıdan su koyarak y şamandırasını kaldırmak ve t valfının açılmasını sağlamak gerekir. Düzen şamandıralı valf ve hava kontrol tekniğinin uygulandığı bir örnektir. Blok diyagramı çeşitli kap ve haznelerdeki seviye ile bunlar arasındaki sıvı akışının debisi, değişken kabul edilmektedir. Hava kontrolü ile gerçekleşen kontrol çevrimi yanında, kapları birleştirme ve boşalmada blokaj işlemleri, valflarla meydana getirilmektedir. 2-Kitâbü Benî Mûsâ fil-karastur: Terazi tekniği ile ilgilidir.
3-İlm-ul-eskal: Yüklerin
büyüklük, bileşke ve
tatbik noktalarını tesbit
etme keyfiyetinden bahseden
bir eserdir.
4-Kitâbu Mesâhat-il-
Ekr, 5-Kitâb-ün-Yahtevî
alâ Tenkîhi mahrûtatı Apdarius,
6-Kitâbün fil-Âlâtil-
Harbiyye,
7-Kitâbü şekl-il-müdevver
vel-mustatîl:
Eliptiklerle ilgili bir eserdir hassas
hesaplamalar, son
derece güvenilir durumdadır.
Bu âlimler, İlmî
araştırma metodunu te’-
sis ettiler. Zamânlarında
yüksek seviyede bir ilme
sahip bulunuyorlardı.
Kendilerinden sonra gelen
ilim adamlarına kalan
şey, onların verdikleri rakamların
doğruluğunu
araştırmaktan başka bir
şey değildi.”
Benî Mûsâ, gerçek anlamda
İlmî bir atmosfer
içinde yaşamışlar ve bu
atmosferi güçlendirmişlerdir.
Geometri dalında,
Yunanlıların hiç sözünü
etmediği yeni ve orijinal
meseleleri ele almış ve
çözmüşlerdir. Otomatik
saatler, mekanik âletler,
otomatik oyuncaklar, ev
âlet ve edavâtı onların başta
gelen buluşlarındandır.
Batılılar, bu ve benzeri İlmî
gerçekleri görmemezlikten
gelmekte ve Müslümanlara
karşı; “Sâdece beşerî
ilimler üzerinde durdular,
nazarî ve tatbikî ilimleri ih