İtalyan bilim târihçisi Carlo Nollino da, Müslümanların astronomiye olan katkılarını inceleyen
bir eserinde şöyle yazmaktadır: “Bettânî, astronomide ilerleme yapabilmek için şu iki şeyi şart koşuyordu: Birincisi; astronomi teorilerini iyice inceleyip derinleşmek ve bununla beraber, matematik ve diğer fen bilimleri yardımıyla bu teorileri esaslı bir surette tenkide tâbi tutmak. İkincisi ise; astronomik gözlemlere aralıksız devam etmek. Çünkü semavî hareketler ve gök cisimlerinin faaliyetleri ancak asırlarca sürecek bir rasat yoluyla gerçek anlamda İlmî olarak konulabilir.Yine batılı bir bilim târihçisi, Erich Bell de, Development of mathematics adlı eserinde; onun için, “Trigonometriye cebir ilmini uygulayan ilk bilim adamıdır. Yâni cebirsel trigonometrinin kurucusudur…” diyor. Diğer bir bilim tarihçisi de, “Târih boyunca görülen en üstün astronomi âlimi” ifâdesini kullanmıştır. bfrûnf; Eserlerindeki yüksek fen bilgileri, kendinden sekiz asır sonra gelen fen âlimlerini dahî hayrette bırakmış, bugünkü fennin mimarlarının rehberi ol n omiyi geliştirmekle erişti. Astronomiye dâir birçok eseri, tâ o çağlarda batı dillerine tercüme edildi.” mut. Imyük fen ve İslâm ılımı İsmi Muhammed el Bîrûnî el- olup, künyesi lloyhan’dır. Bîrûnî divmoşhûr oldu. Dâima hirtd lakabı ile anıldı. ve naklî ilimlerde, o yetişen en büyük Sâdeni âleminde değil, her tarafında imıındı, kendisinden hürmetle bahsedildi. Türk ulun Bîrûnî, 973 (H. 362) »itmesinde Zilhicce ayının .tindi günü Kas’da (Butlun İran sınırları içinde bulunan ve Şah Abbâs-ı voli denilen yerde) doğdu 1049 (H. 441) senesinde. Gazne’de vefât etti. Bîrûnî, küçük yaşta Ikfcn babasını kaybetti. Çok zor şartlar altında yetişti. Annesi odun satarak tıtîçimlerini te’min ederdi. Daha çocuk yaşta üstün kabiliyeti ve keskin zekâsı ile dikkatleri üzerine çekti. Marezmşâh hânedânında meşhûr âlim ve matematikçi Ebû Nasr Mensur bin Ali bin Irak, Bîrûnî’yi himâyesi altına aldı. Kendisine naklî ve aklî ilimleri öğretti. Bîrûnî’nin saray ile olan münâsebeti ve hükümet erkânına olan yakınlığı buradan gelmektedir. Çeşitli sebeplerle değişik memleketlerde bulundu. Burada görüştüğü âlimlerden ilim möğrendi. Astronomi ilmine düşkünlüğü sebebiyle, rasathâne çalışmaları yaptı ve kitaplar yazdı. İbn-i Sînâ ile görüştü.Aralarında, fizik ve astronomi ile alâkalı İlmî münazaralar oldu. İbn-i Sînâ’nın bozuk düşüncelerini red ve tenkit ederken, onun fevkalâde zekî, kurnaz, fakat felsefî görüşlere ve yanlış düşüncelere saplanmış olduğunu bildirdi. Kırk dört yaşlarında Gaznelilerin himâyesine girdi. Sultan Gazneli Mahmûd kendisine, çok îtibâr etti ve sarayda çeşitli vazifeler verdi. Gazneli Mahmûd’un Hindistan seferinde, sultânın baş danışmanı ve hazîne genel müdürüolarak bulundu. Gazneli Mahmûd, Bîrûnî için; “Sarayımızın en değerli hazînesidir” derdi. Bu büyük İslâm kahramanının Hindistan’ı fethetmesinden sonra, onun yardım ve teşviki ile, Hin distan’ın Nendene şehri civarında çeşitli İlmî çalışmalar yaptı. Uzun ve yorucu hesaplar ve araştırmalar neticesinde, yer kürenin çapını hesapladı. Sanksritçe’yi öğrendi ve Hindlilerin örf ve âdetlerini inceledi. Hindistan’daki çalışmalarını tamamladıktan
sonra, Gazne’ye döndü. Sultan Mahmûd Han’ın oğlu Mes’ûd ve torunu Mevdûd, Bîrûnî’yeçok değer verdiler. Araştırma
ve çalışmaları içinher imkânı hazırladılar. Bu imkân ve fırsatları çok iyi değerlendiren Bîrûnî, sıkı bir çalışma ile pek çok hizmetlerin yapılmasına vesîle oldu. Her birinde İlmî eserler te’lif edecek kadar Arabî ve Fârisî’den |*mmİ* i IlırAnîce, Rumca, gayretlerinin boı
memnuniyetini, gençliğinde olılııfju gibi, ihtiyarlığında eserlerde de belıılii. Bilhassa bâtıl îtikâdl. ile durmadan mücâdelede bulunmuş ve onların yanlışlıklarını delillerle İsk it etmiştir. Bîrûnî, târihi hâdiseleıi iktisâdî sebepler ile de etti ve iktisâdî târihin
esaslarını çizdi. Türklerin İslâmiyet’i kabul etmeleri neticesinde bu medeniyetin çok geniş sahalara yayılmış olmasından dolayı insanlığın, bilhassa ilmin büyük kazançlar elde ettiğini bildirdi. İbâdet hususunda çok
dikkatli davranan Bîrûnî, taharet (temizlik) şartını her fırsatta medh etmiş, içki ve kumarın Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde bildirdiklerini idrâkten âciz insanların işi olduğuna işaret ederek, zâten çok kısa olan ömrün kıymetini belirtmiştir. Şehirlerin, meridyen
ve paralellerini ilim nâmına tesbit ederken, kendisini Müslümanlara hizmet ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşturacak bir iş
yapmış sayarak, bahtiyar addettiğini ve bundan zevk aldığını anlatmıştır. Meşgul olduğu ilimler arasında tıp da bulunmaktadır. Ayrıca fizik, matematik, astronomi, kronoloji ve metrolojide (ölçüler ilminde) pek büyük ihtisas ve maharet gösterdi Bîrûnî astronomi alanında
çalışmalarına 995-
996 (H. 385-386) seneleri arasında pek genç iken,
Harezm şehri civarında Buşkâtir’de, güneşin ve gezegenlerin deklinasyonlarının (meyillerinin) tesbiti ile başladı. Ebü’l- Hasen Ali bin Me’mûn’un daveti, üzerine tekrar Harezm’e gelerek, 998 (H. 388)’de Ebü’l-Vefâ el-Buzcânî ile karşılıklı rasatlar (gözlemler) yaptı. Harezm şehrinin meridyenini
Bağdat’a göre tâyin etti. Bir kasîdesinden anlaşıl dığına göre; Ebü’l-Hasen Ali’nin son senelerinde C ü rc â n iy e ‘y e g e ld iğ i, Ebü’l-Abbâs’ın vefâtına kadar orada kaldığı, 1009 (H. 400) senesinde güneşin gezegenlerin deklinasyonlarının rasatları ile meşgul olduğu ve belirli metotlar ile o şehrin meridyenini Harezm’e bağladığı görülmektedir. Ayn sonunda İlmî çalışmalar ve araştırmalar Lm lınyAlımn sonuna kaiIhi
yumadığı Gazne’ye HKİ bi rasadı İnhitât-ıl- Ufuk adlı risâlesinde yer ymıçapınm hesabını açıklın
ve dünyânın yuvarlak Oluşunda en ufak tereddinle yer vermez. Cos oc = R / (R+h) veya bazı basitleştirmelerle H km = 23636. h j ocdak 2 Bîrûnî düz bir ovada A noktasından, uzaktan ölçme metotu ile HH’ yüksekliğini h=308 m. olarak, bu yükseklikte ufuk alçalmasını
ise oc=34 dakika olarak ölçtü. OAH’ dik üçgeninden
yukarıdaki bağıntı
ile yer yarıçapı için R = 6297,5 km. olarak buldu. Inkra adlı eserinde ise yer yarıçapını R =6324,66
km. olarak, gerçek yarıçapa çok yakın bir şekilde,
vermektedir. Bîrûnî’nin çeşitli ilim dallarında yaptığı çalışmalar şöyle özetlenebilir:
1- Dünyânın yuvarlak
olduğunu ve kendi etrafında
döndüğünü İlmî
olarak izah etmiştir.
2- Dünyânın yüzölçümünü
ve kutrunu doğru
olarak ölçmüşütür.
3- Şehirlerin arz ve tûl
dairelerini tesbit eden ve
bugünkü modern ölçülere
uygun sonuçlar alan ilk
bilgindir.
4- Karaların kuzeye
doğru kaydığı faraziyesini
ilk defa ortaya atmıştır.
5- Membaların meydana
gelişini ve yeraltı sularının
oluşunu ve durumlarını
tesbit etmiştir. 6- Riyâzî coğrafya metodunu
kurmuştur.
7- Güneşin harâretine
dair görüşleri tesbit ve
tartışmıştır.
8- Güneşin kış aylarında
kuzey yarım küresine
ve yazın güney yarım küresine
yaklaştığını, met ve
cezirin sebeplerini ve rüzgarların
varlık sebebini ilk
defa araştıran, bulan ve
sistem halinde izah eden o
dur.
9- Denizlerin, dağların
ve karların nasıl meydana
geldiğini İlmî olarak
îzâh eden ve keşfeden
alimdir.
10- Milletlere ait kronolojik
malumat veren,
bayram günlerini bildiren
ilk ciddî eseri meydana
getirmiştir.
11- Ceyb-i Küllî’nin
60’dan değil 1’den başladığını
söylemiştir.
12- İzâfî sikletleri tayin,
güneş ve ayın hareketlerini
tesbit etmiştir.
13- Akşam karanlığı vfl
küsuf esnasında vukua {)ihlen
cevvi yani hara akımı
hadiselerini îzâh etmiştir. 1
14- Deniz suyundan
tuz istihsal etmiştir. Bıı
nun İlmî îzâhı yapmış v#
metodunu kurmuştur.
15- İlk cihan haritası v«
ilk küreyi yapmıştır.
16- Maden istihsal ve
maden nevileri hakkında
yaptığı keşifler ve kurduğu
istihsal metodlarıyla
çığır açmıştır.
17- Nebatat kanunlarını
tesbit ve keşfetmiştir.
18- İlk defa ilaçların
isimlerini ve yapılış tarzlarını
inceleyen Kitâb-üssaydala
1050 yılında yazılmış
olup bu eserde ilaç
isimleri Arapça, Sümerce,
Yunanca, Türkçe, Sanskritçe,
Süryanice, Hintçe ve
Harizm dilinde yazılmıştır.
Bu eser ilk tıp lügatidir.
19- Porselen, çinicilik,
çay ve bambu istihsali
hakkında çeşitli metod ve
usuller bulmuştur.
20- Tarih ve coğrafyada
en doğru bilgileri vermiş,
Ümit Burnu ve dünya
kıtalarının durumu
hakkında en doğru görüşleri
ortaya koymuştur.
21- Kanal, nehir ve kuyulardan,
dolap vasıtasıyla
yükseklere su çıkarmak
usulü ona aittir.
22- İlk Jeodezi eseri
yazmıştır.
23- Türk târihinde 12
senelik takvimin mahiyetini
ve tatbikini tesbit edip
yazan ilk âlimdir.
Bîrûnî, muhtelif ilimlere
dâir 1037 (H. 429) senesine
kadar 113 eser yaz