Gıyâseddîn Cemşid Kimdir?

çevrede yaygınlaşması üzerine, Tîmûroğulları Devleti’nin sultanı ve büyük astronomi âlimi Uluğ Bey tarafından Semerkand’a
davet edildi. Kurduğu rasathanenin müdürlüğüne getirildi.Cemşid, önce Nâsıreddîn Tûsî’nin eserlerini inceledi. Kutbüddîn Şîrâzî’nin eserlerini tetkik ederek, ziyadesiyle istifâde etti. Meraga’da yapılan rasathanede çalışarak, astronomi cetvelleri (zîc) yeniden düzenleyip ortaya Gıyâseddîn Cemşid’in bir süre müdürlüğünü yaptığı Semerkând’daki rasathâne koydu. Böylece astronO mide yeni ufuklarınmasını sağladı. Kendini bir eserinde şöyle demoktedir: “Bâzı yakın dostlarım, benden yıldızların muntazam bir takvimini ve astronomik cetvelinin yapılmasını rica ettiler.
Böylece Allahü teâlânın yardımıyla çalışmalarımı sürdürdüm. Yıldızların cetvelini, yeryüzünden uzaklıklarını, güneş ve ay tutulması hesaplarını,
bunların hesaplanmasında kullanılacak olan Tabak- ül-menâtık adlı âletin yapılış ve kullanılışını bu eserimde îzâh ettim.” Avrupalı ilim târihçileri, yıldızların ve gezegenlerin yörüngelerinin dâire şeklinde olmayıp, elips şeklinde olduğunun keşfini Kepler’in başarılarından sayarlar. Hâlbuki ondan yüz sene önce Gıyâseddîn Cemşid, bu ilmî hakikati Nüzhet-ül-Hadâik adlı eserinde îzâh etmiş ve ortaya koymuştur. İlmî ı,ılışmaları ve dirayeti ile
fon ilimlerinde araştırma, lem ve deney usûlünün gelişmesini sağladı. 1406, 1407 ve 1408 seneleri için ay tutulmasının hesaplamalarını gayet hassas olarak yaptı. Ayın ve Utarid’in yörüngelerinin eliptik düzlemde olduğunu açıkça isbat etti. Böylece Kepler’in bunu kendine mâletme iddiası geçersiz ve asılsız kaldı. Gıyâseddîn Cemşid, astronominin yanında İlmî çalışmalarını daha çok matematik alanında yoğunlaştırdı. Ondalık kesirleri ilk defa kullandı. Hâlbuki, ondalık kesirlerin keşfi, Simon Stefan’a atfediliyordu. 1948 senesinde Alman bilim târihçisi Pouluckey yaptığı araştırmalar sonucu, ondalık kesirlerin asıl kâşifinin Gıyâseddîn Cemşid olduğunu ispatladı ve ilim âlemine kabul ettirdi. Cemşid, Simon Stefan’dan yüz altmış sene önce yaşamıştır. O, ondalık sayılar üzerinde dört işlemi uyguladı. Avrupa’da ise, bu sistem ancak on altıncı asırdan sonra kullanılabildi. Bu konudan bahseden Risâlet- ül-Muhîtiyye adlı eserinde, dâire çevresi ile yarıçap arasındaki oranı çok açık bir şekilde göstermiştir. Bu oran şöyledir: sıhah
———- 283185507678…
6
Bulduğu değer kendisinden 400 sene sonra bulunan bu günkü değere göre baştan on üçüncü rakama kadar aynıdır. Ondalık sayılarda virgül
işareti kullanmadan, sayının tam kısmı üzerine “Sıhah” (tam sayı) kelimesini koymak suretiyle sayının tam kısmının, ondalık kısmından ayrıldığı ilk defa bu eserde görülür. Onun bulduğu bu değer, kendinden önceki matematikçilerin bulduğu de ğerden daha doğrudur.
Ticarî hesa.ba dâir eserinde ise ondalık kesirlerde “sıhâh” tâbirleri yerine
virgül kullanmıştır. Cemşid, aritmetikle ilgili çalışmalarının yanında cebirde, yüksek dereceden denklemlerin yaklaşık çözümlerini yaptı. Bu konu özellikle ax3 + X3 = bx tipindeki üçüncü derece denklemlerin çözümünde, devri için yeni olan çözüm yolları ortaya koydu. Büyük matematik
âlimi İbn-i Heysem’den sonra, cebirin mühim konularından olan 2N4 değerini, kendine has değişik şu usûl ile hesab etti. 1427 senesinde tamamlayıp Uluğ Bey’e sunduğu Miftâh-ül-Hisâb adlı eserinde herhangi bir dereceden kök alma yollarını hesapladı. Binom açılımı olarak matemnlll» te bilinen formülden İmi fâde edilerek gerçekleştirilen bu kök alma işlemirinin keşfi, batı âlemimin
Nevvton’a atfediliyoeın da daha sonra Now ton’dan üç asır önen Cemşid’in ilk defa Bino mial denklemleri çözdüğünü Derek Stewart; So
urces of Mathematics ad eserinde ilim dünyâsı
na açıklamıştır.
Bu eşitlik onun Miftâhül- Hisâb adlı eserinde bulunmaktadır. Cemşid, trigonometri
üzerinde yaptığı çalışmalar sonucu sinüs cetvellerini hazırladı ve bunu üçüncü dereceden trigonometrik denklemlerin çözümünde kullandı. Düzlem trigonometrinin temel formüllerinden olan; sin3A=3sinA-4 sin3 A formülünün adı b irçoktrigoHometri kitaplarında
“Cemşid-ül-Kâşî” eşitliği olarak belirtilmektedir. trigonometri alanında di- (jer bir başarısı da (ji) pi sayısının gerçek değerini çok hassas olarak hesaplamış olmasıdır. Cemşid, jt = 3,1415926535898732 değerini buldu. Bu günkü hesaplamalar sonucu j i sayısının gerçek değeri ise j i =3,1415926525898732’dir. Bu iki değer karşılaştırıldığı zamân Cemşid’in bulduğu değer, bugünkü bilinen değere göre ilk on ondalık kısmına kadar aynıdır. Bu durum, Gıyâseddîn Cemşid’in bu alandaki görüş ve hesaplama usûlünün üstünlüğünü ortaya çıkarmaktadır. Gıyâseddîn Cemşid, matematik ve astronomi alanında bir çok eser yazdı. Yazdığı kitaplar, bilhassa on altıncı ve on yedinci asırda devrin ünlü bilim adamları tarafından
incelendi. Haklarında uzun makaleler yazıldı. Gıyâseddîn Cemşid’in “Miftâhül- Hisâb” adlı eserinin Pascal Üçgenini anlatan sayfası Bunun yanında eserleri, ilim adamları tarafından uzun seneler temel müracaat kitabı olarak kullanıldı. Eserlerinden bilinenleri
şunlardır:
1-Risâlet-ül-Muhîtiyye:
Ondalık sayılarla ilgili kurallara
ve pi (k ) sayısının
değerine bu eserinde yer
verdi. Arapça yazılan
eser, İstanbul ve dünyânın
bir çok kütüphânesinde
mevcuttur. Çeşitli yabancı
dillere tercüme
edilmiştir.